خط سیر هجرت امام رضا(ع)

کاروان‌هاییکه از حجاز به قصد عراق حرکت می‌کردند، چه از راه مکه و چه از راه مدینه،در منزلی به نام «معدن نقره» به یکدیگر می‌رسیدند و از آن جا به یکی از دومقصد بصره یا کوفه روانه می‌شدند. بیشتر قرائن و شواهدی که وجود دارد نشانمی‌دهد که امام از طریق مدینه و معدن نقره راهی بصره شده و بعید به نظرمی‌رسد که امام ابتدا به مکه رفته و بعد عازم سفر شده باشد.

یکی ازدلایل این است که سفر امام عادی و به دلخواه خودشان نبوده است، بلکه تحتالحفظ بوده و طبیعی است که مأموران مأمون کوتاهترین مسیر را انتخاب کردهباشند تا هر چه سریع‌تر مأموریت خود را به انجام برسانند. بدیهی است باوجود راه مستقیم مدینه به بغداد که 134 فرسنگ بوده، مسیری انتخاب نشده کهمسافت آن 355 فرسنگ بوده است.

دلیل دیگری که مورخان نقل کرده‌اند،این است که در سال 200 ه‍ . ق که با سفر امام همزمان می‌شود، شرایط خاصیبر مکه حاکم بوده است. بین طرفداران مأمورن به فرماندهی رجا بن ابی ضحاک،ورقاء، جلودی و هارون بن مسیب از یک سو و مخالفان خلیفه به رهبری محمدبنجعفر، عمویامام رضا(ع)از طرف دیگر جنگ بوده است و مصلحت ایجاد نمی‌کرده که رجاء بن ابی ضحاک،امام رضا(ع)را وارد شهری کند که تا دیروز در آن شهر طرف جنگ بوده است.

وسومین دلیل این است که رجاء بن ابی ضحاک مأمور بود تمام حالات، رفتار وگفتار امام را در طول سفر زیر نظر داشته و برای گزارش به مأمون ارائه کند. در سفرنامه‌ای که او به خلیفه ارائه داد، حتی به جنبه‌های روحی و اخلاقیامام رضا(ع)اشارهشده و تا جایی که ذکرها و دعاهای امام در نمازها هم از قلم نیفتاده است. به همین دلیل بعید به نظر می‌رسد که امام به مکه رفته باشد و ضحاک آن رادر سفرنامه خود نقل نکرده باشد.

با وجود این دلایل، بعضی از منابع به خصوص تذکره‌های متأخر، نوشته‌اند کهامام رضا(ع)همراهبا امام جواد(ع) به مکه هم رفته‌اند. امام رضا(ع) طواف خانه خدا را انجاممی‌دهد و در پشت مقام ابراهیم(ع) نماز می‌گزارد. حضرت جواد(ع) که آن زمانکودکی هفت ساله بوده است، بعد از طواف به طرف حجرالاسود می‌رود و آنجا بهمدت طولانی می‌نشیند. موفق یکی از یاران امام رضا(ع)، به حضرت جواد(ع)می‌گوید: «فدایت شوم! بلند شو تا برویم».

امام جواد(ع) می‌گوید: من فعلاً نمی‌خواهم از اینجا بلند شوم تا خداوند چه خواهد!

این جمله را که امام جواد(ع) می‌گوید، در صورتش یک دنیا غم و اندوه می‌نشیند. موفق پیشامام رضا(ع)می‌رودو جریان نیامدن امام جواد(ع) را به آن حضرت گزارش می‌دهد. امام رضا(ع)بلند شده، به حجر اسماعیل می‌روند و می‌فرمایند: «ای فرزند دلبندم! بلندشو تا برویم». امام جواد(ع) می‌گوید: «پدرجان چگونه بلند شوم در حالی کهدیدم شما آن‌چنان وداعی با خانه خدا کردید که گویی دیگر بر نخواهید گشت». به هر حال امام(ع) در طول مسیر از «معدن نقره» گذشته، وارد منطقه قادسیهمی‌شود. سرزمینی که در عصر خلیفه دوم، محل جنگ بزرگ میان مسلمانان وایرانیان بود جنگی که سرانجام به پیروزی مسلمانان انجامید.

ابی نصربزنطی می‌گوید: «در قادسیه خدمت حضرت رضا(ع) رسیدم، امام به من فرمود: اطاقی برای من اجاره کن که دارای دو در باشد، تا مراجعه کنندگان بتوانندبه راحتی رفت و آمد کنند.

حضرت رضا(ع) پس از قادسیه به سمت بصره ادامه مسیر داد. 

جلوگیری از ورود امام به کوفه

ترسهایمأمون پایان ناپذیر بود. ترس حقارت می‌آورد و حقارت، دسیسه و انتقام. مأمون در کشیدن نقشه‌هایش تا آنجا پیش رفته بود که حتی مسیر سفر امام رااز پیش طراحی کرده بود. او به روشنی از شوق شیعیان و علویانی که در کوفهبه سر می‌بردند، نسبت به امامشان آگاه بود. به همین خاطر از کاروان امامخواسته بود، بدون اینکه از مناطق شیعه‌نشین و مراکز قدرت شیعیان عبور کند،با فاصله از آنجا عبور کرده و وارد بصره شود.

برخی نویسندگان مثلیعقوبی و بیهقی، مسیر امام را از طرف بغداد به سوی بصره دانسته‌اند؛ ولیاین احتمال خیلی قابل اعتماد نیست. زیرا عبور امام از قادسیه توسط بیشترنویسندگان قطعی دانسته شد و با این فرض و با توجه به شرایط جغرافیایی،بغداد نمی‌تواند در مسیر قرار گرفته باشد. ثانیاً در نقل بیهقی، از بیعتطاهر ذوالیمینین باامام رضا(ع)درهنگام عبور ایشان از بغداد، ذکر شده است که با توجه به مسأله ولایتعهدیامام در خراسان، درستی این نقل زیر سوال می‌رود. حتی برخی محققان، گذرامام از کوفه را نیز نقل کرده‌اند. سیدمحسن امین عاملی می‌نویسد: «بعضیروایات نشان می‌دهد که امام علی بن موسی الرضا(ع) و همراهان حضرت، از بصرهبه کوفه آمده‌اند.»

و علامه مجلسی نیز رفتن امام به جانب کوفه را عنوانکرده است. اما شاید مقصود از سفر به بصره و کوفه سفر دیگری باشد که امامقبل از احضار به خراسان داشته‌اند..