بقیع تنها یک گورستان نیست؛ بلکه گنجیه تاریخ اسلام است و تخریب آن یعنی از بین بردن این گنجینه و نابود ساختن تاریخ اسلام.

قبل از ورود به بحث تخریب بقیع چند مطلب به عنوان مقدمه لازم است روشن گردد:

الف) معنای بقیع

ب) مکان بقیع

ج) تاریخچه بقیع

د) عظمت و اهمیت بقیع

الف)معنای بقیع

بقیع در لغت به زمین گسترده‌ای می‌گویند که دارای درخت یا ریشه های آن باشد(1) و بقیعی که امروز در مدینه منوره مزار و قبرستان اهل مدینه است به آن «بقیع الغرقد» نیز می‌گویند، زیرا در این زمین نوعی درخت خار دار یا گیاه خار دار به نام «غرقد» یا «عوسج» می‌روئیده است، گرچه امروز از آن درخت ها و گیاهان خبری نیست ولی نامش ماندگار شده است.(2)

و بعضی از لغویین مثل خلیل می‌گویند: به هر مکانی از زمین که دارای درخت های مختلفی باشد «بقیع» گفته می‌شود.(3)

ب) مکان بقیع

شهر مدینه قبل از هجرت پیامبر اکرم «یثرب» نام داشت. در آن زمان یثرب شهری به معنای امروزی نبود، بلکه منطقه ای بود متشکل از کوه ها و خانه های ابتدایی و کوچک و متفرق از یک دیگر که هیج نظام معینی بر آن حاکم نبود. اطراف آن را باغ ها و بستان ها فرا گرفته بود و مردم آن از راه زراعت و کشاورزی زندگی می کردند.(4)

در اطرف این تجمعات دیواری برای حمایت از مردم وجود نداشت، تنها دیوار این منطقه درختان و نخلستان های اطراف آن بود.(5)

شاید تهاجمات متعدد در عصر اموی و عباسی به مدینه، سبب آن گشت که امیر مدینه، اسحاق بن محمد در سال 263 ه.ق به ساختن دیواری از خشت در اطراف مدینه اقدام نماید و کم کم در دوره های بعد دیوار مدینه تعمیر یا یه وسیله سنگ دیوار ها را تجدید بنا نمودند.(6)

ابن جبیر (متوفای 614 ه.ق) می نویسد: «مدینه را دو دیوار و چهار دروازه است در هر دیوار دروازه ای است  مقابل دروازه دیوار دیگر، یکی از آن باب الحدید نامیده می شود، زیرا از آهن ساخته شده است، و باب الشریعه (شاید ماخوذ از مدرسه ای باشد که در آن شریعت اسلامی تدریس می شد) باب القبله در دیوار جنوبی شهر و سپس باب البقیع که به سوی بقیع می رود و در دیوار شرقی قرار دارد.»

سمهودی (متوفای 911 ه.ق) که از سایر مورخین از نظر دقت در نقل ممتاز است، در این دوره مدینه را دارای پنچ دروازه با نام های جدید می داند یکی از آنها دروازه بقیع نام دارد که در دیوار شرقی مدینه واقع گشته و فاصله آن تا باب جبرئیل (مسجد نبوی) 433 ذراع (در حد 216متر)می باشد.(7)

این دروازه ها در حصار مدینه تا عهد آل سعود باقی بوده است، در اوایل عهد سعودی که جمعیت رو به افزایش گذاشت، دیوار و حصار شهر مدینه نیز در سال 1368 ه.ق تخریب گشت.(8)

در نتیجه مدینه در آن روز یک شهر کوچکی بود و «بقیع» زمینی خارج از شهر قرار داشت که فاصله دیوار و حصار شهر از طرف بقیع تا درب ورودی مسجد نبوی حدود 433 ذراع یعنی حدود 216 متر بیشتر نبوده است. و در این فاصله خانه های ساکنین مدینه قرار داشته است، که این خانه ها و کوچه ها و بازار ها تا چندین سال پیش وجود داشته است، اما هم اکنون این خانه ها و کوچه ها تماما تخریب گشته و جزء صحن مسجد نبوی قرار گرفته است، حتی کوچه ای که بعدا به کوچه بنی هاشم معروف گردیده و از باب البقیع تا بقیع ادامه داشته و در آن خانه امام صادق و امام سجاد  و بعضی از اصحاب مثل ابو ایوب انصاری وجود داشته . طی سال 1363 ه.ق به بعد تخریب گشته است.(9)

همانگونه که بیان شد، این قبرستان تا یکصد سال پیش خارج از حصار قرار داشته،  اما اکنون در میان شهر مدینه واقع شده. از چند سوی در محاصره خیابان های ستین، عبد العزیر  و ابوذر قرار گرفته و مبدأ خیابان باب العوالی از بقیع آغاز می شود.

بعضی معنقدند: بقیع به عنوان زمینی در حاشیه مرکزی یثرب پیش از اسلام، گورستان مردم این شهر بود و پس از اسلام نیز به عنوان مهم ترین گورستان مدینه شناخته شد.(10)

یکی از نخستین مهاجران که پس از اسلام در قبرستان بقیع دفن شد، عثمان بن مظعون بود. وی در مکه به پیامبر اکرم گروید، سپس به حبشه هجرت کرد و پس از مهاجرت به مدینه در جنگ بدر حضور یافت و آنگاه در گذشت.

پیامبر اکرم(ص) فرمودند: وی را در بقیع دفن کنند، در این زمان درخت غرقدی که در بقیع بود قطع کرده و به فرمان رسول خدا  وی را در «الروحاء»(11) که وسط بقیع بود دفن نمودند.(12)

در ذیحجه سال هشتم هجری خداوند متعال فرزند پسری به نام ابراهیم به پیامبر اکرم(ص)  عطا فرمود، که موجب شادی و سرور همه شد. وی پس از شانزده یا هجده ماهگی از دنیا رفت و رسول خدا  را در غم خود سخت اندوهگین کرد. به توصیه پیامبر اکرم  ابراهیم در کنار عثمان بن مظمون دفن شد.(13)

اما بعضی دیگر چون استاد محقق ، محمد صادق نجمی می نویسد: « از مجموع گفتار مورخان چنین برداشت می شود، که مردم مدینه قبلا اجساد در گذشتگان خود را در نقاط مختلف و در دو گورستان عمومی به نام گورستان «بنی حرام» و «بنی سالم»(14) و گاهی در داخل منازل خود دفن می کردند، با رسمیت یافتن بقیع به مناسبت دفن جسد عثمان بن منظعون و ابراهیم فرزند رسول خدا(ص) در بقیع ، به آنجا توجه نمودند و عده ای از اصحاب و یاران رسول خدا 6 به تدریج خارها و درختان موجود در بقیع را قطع و آن بخش را به عنوان آرامگاه خصوصی و خانواده خود اختصاص دادند . و بعضی از اقوام و عشیره رسول خدا (ص) در داخل بعضی از منازل متصل به بقیع دفن گردیدند.»(15)  که بعد از توسعه بقیع داخل بقیع  قرار گرفت.

بقعه ها و بارگاه های بقیع

بدون تردید قبور ائمه بقیع علیهم السلام مانند سایر قبر ها در محوطه مکشوف و بدون دیوار و سقف نبوده، بلکه قبر آنان مانند تربت پاک رسول خدا (ص) که در منزل خودشان می باشد، در داخل خانه ای که متعلق به عقیل بود، قرار داشته است. و به مرور زمان این خانه به ساختمان مناسب ، به شکل مسجد تبدیل گردید. سپس در محل همان ساختمان، بزرگترین و مرتفع ترین گنبد و بارگاه بنا شده است و در قرون متمادی دارای خادم و دربان و دارای ظریف ترین و گرانبها ترین ضریح و صندوق، با زیبا ترین رو پوش و دارای فرش و قندیل بوده است.

البته اولین کسی که در داخل خانه عقیل دفن شد، فاطمه بنت اسد(س) مادر امیر المومنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) می باشد و پس از آن عباس عموی پیامبر (ص)دفن گردید.(17)

ابن شبه (متوفای 262 ه.ق) قدیمی ترین مورخ و مدینه شناس می گوید: دُفِنَ العباس بن عبد المطلب عند قبر فاطمه بنت اسد بن هاشم فی اول مقابر بنی هاشم التی فی دار عقیل(18)

(عباس بن عبد المطلب در اول مقابر بنی هاشم و داخل خانه عقیل در کنار قبر فاطمه بنت اسد دفن شده است.)

محل دفن چهار امام علیهم السلام

احمد بن عبد الحمید پس از تصریح به این که قبر فاطمه و عباس در داخل خانه عقیل قرار گرفته است، می گوید: موید این حقیقت تاریخی مطلبی است که ابن حِبّان آورده است و آن این که پس از اقامه نماز به جنازه حسن بن علی علیهما السلام بدن او در بقیع کنار جده اش فاطمه بنت اسد دفن گردید.(19)

ابن نجار (متوفای 643 ه.ق) می گوید قبر عباس عموی پیامبر علیهم السلام و قبر حسن بن علی بن ابی طالب در زیر یک قبه مرتفع و قدیمی قرار دارد، سپس می گوید: « و معه فی القبر ابن اخیه علی بن الحسین زین العابدین و ابو جعفر محمد بن علی الباقر و ابنه جعفر الصادق علیهم السلام».(20)

هدف از نقل این چند نمونه تاریخی ،بیان این نکته است، که فاطمه و عباس و ائمه بزرگوار (امام حسن مجتبی، و امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیهم السلام) هیچ گاه در محوطه باز و بدون دیوار و سقف نبوده اند، از زمان حضور پیامبر اکرم (ص) تا حدود صد سال پیش، که آل سعود با گرایش مذهبی وهابیت، زمام امور حجاز  و حرمین شریف را به دست گرفتند و آن جنابت دلخراش تخریب را انجام دادند.

قابل توجه این که، علاوه بر قبور چهار امام و عباس بن علی و فاطمه بنت اسد که در یک قبه و بارگاه مجلل قرار داشتند قبر ابراهیم فزرند پیامبر اکرم (ص)و دختران پیامبر (حضرت رقیه، ام کلثوم و زینب) و همسران رسول خدا (ص) و اسماعیل فرزند امام صادق (ع)و عاتکه و صفیه و ام البنین و حلیمه سعدیه و... دارای بقعه و بارگاه جداگانه و مجزایی بودند.

نکته مهم این است که هرگز در هیچ نقلی حتی از اهل سنت هم نیامده است، که پیامبر اکرم(ص) فرموده باشد: خانه عقیل را خراب کنید و قبر ها نباید زیر سقف باشد؛ بلکه حضرت رسول (ص)به بقیع می آمدند و در کنار خانه عقیل می ایستادند و برای مدفونین در آن جا استغفار می کردند.

بقیع به خاطر قدوم مبارک رسول خدا (ص)و حضرت زهرا سلام الله علیها و ائمه معصومین علیهم السلام و دفن چهار تن از امامان علیهم السلام و سایر مومنین و مومنات و شهیدان و نیکان دارای شرافت و فضیلت زیادی است.

در بعضی از نقل ها آمده: در این قبرستان هزار تن از اصحاب گرامی رسول خدا(ص) تابعین، قراء ،سادات بنی هاشم و ... مدفون می باشند، که قبور آنان جز چند تن همگی گمنام و نام معلوم است.

از ام قیس نقل شده که همراه پیامبر اکرم 6به بقیع آمدم، فرمود ام القیس! در آخرت از این قبرستان، هفتاد هزار نفر مبعوث شده و بدون حساب به بهشت می روند، که صورت های آنان مثل ماه شب بدر می درخشد.(21)

عایشه می گوید :شب ها پیامبر اکرم (ص)از منزل بیرون می رفت؛ من گمان می کردم که به منزل همسران دیگر می رود، وی را تعقیب نمودم، دیدم ایشان به زیارت اهل بقیع رفته است، هنگامی که از تعقیب من آگاه شد، فرمود: تو گمان می کنی من به تو ظلم خواهم کرد! خیر، من از سوی خدا مامور شده ام که برای اهل بقیع استغفار نمایم(22)

بدون تردید رسول خدا (ص)به بقیع عنایت ویژه داشت، برخی شب ها به آنجا می رفت و برای اهل بقیع آمرزش می طلبید.

آن حضرت هر زمانی که به زیارت بقیع می رفت خطاب به مدفونین بقیع می فرمود:

«السلام علیکم دار قوم مومنین .... و انا ان شاء الله بکم لاحقون اللهم اغفر لاهل بقیع الغرقد...»(23) و در کافی آمده است که حضرت در برابر بقیع می ایستادند و می فرموند :«السلام علیکم یا اهل القبور من المومنین و المسلمین»(24)

صفوان جمال می گوید :از امام صادق علیه السلام شنیدم، که می فرمود:  رسول خدا (ص) با جمعی از اصحاب هر پنج شنبه شب به بقیع می رفت، و سه مرتبه می گفت :«السلام علیکم یا اهل الدیار» و سه مرتبه می گفت «رحمکم الله » خدا شمار را رحمت کند.(25)

به طور خلاصه در روایات متعددی آمده است که رسول خدا در اوقات مختلف در کنار بقیع به مناجات می پرداخت و بر اهل بقیع دعا می کرد و از خداوند برای آنان استغفار و استرحام می نمود.

و این خود فضیلت و شرافتی بزرگ برای این مکان مقدس( بقیع ) می باشد.

فاجعه تخریب بقیع

والیان مدینه و افراد با نفوذ دیگر، از کشور های مسلمان، در طول تاریخ مقابر اهل بیت علیهم السلام ، همسران پیامیر اکرم (ص)، فرزندان پیامبر ،تابعین مشهور و مدفونین در بقیع را با سنگ نوشته های هنری و بناهای مجلل و ضریح های با ارزش مشخص و در بازسازی های پیوسته حراست و حفاظت از آنها را به عهده می گرفتند.

تا پیش از سلطه وهابیان بر حجاز بیشتر سفر نامه نویسانی که از مدینه دیدار داشته اند، گزارشی از قبه ها و بارگاه های ساخته شده روی قبر ائمه و دیگر صالحان و چگونگی آن را گزارش کرده اند.

تصویر برداران نیز تصاویر گویا و روشنی از این قبرستان و بناهای ساخته شده در آن، برداشته اند.

پس از تسلط سعودیان بر حجاز ( در سال 1179-1139 ه.ق) با توجه به پیوند فکری مذهبی آنان با محمد بن عبد الوهاب در هر منطقه ای که وارد می شدند آثار و ابنیه ساخته شده بر روی قبور بزرگان صدر اسلام را خراب و ویران می کردند، وهابیان بار نخست در سال 1221 ه.ق بخشی از بنا های قبرسان بقیع را ویران نموده و سپس با تکمیل سلطه خود بر حجاز در هشتم شوال 1344 تمام این بنا ها و گنبد ها و آثار را ویران و اموال و اشیا گران قیمت این اماکن را به تاراج بردند و نه تنها در مدینه بلکه در هر جا گنبد و بارگاه و زیارتگاهی بود آنر را ویران نمودند.

سید شرف الدین بعضی از جنایات آل سعود در تخریب و محو آثار اسلامی چنین وصف می کند.

1-زادگاه و مولد النبی در مکه مکرمه.

2-خانه حضرت خدیجه ام المومنین و اول بانویی که به پیامبر اکرم (ص)ایمان آورد.

3-زادگاه و مولد حضرت زهرا سلام الله علیها.

4-خانه حضرت حمزه بن عبد المطلب عموی رسول خدا (ص)که در مکه در مسفله واقع بود.

5-خانه ارقم که در اول بعثت پیامبر اکرم (ص) با بعضی از اصحاب به طور سرّی در این خانه جمع می‌شدند. و این خانه نزدیک کوه صفا قرار داشت و امروز قصری به جای آن ساخته اند

6-قبور شهدای قبرستان ابوطالب و بارگاه حضرت خدیجه و عبد المطلب و ابوطالب.

7-قبور شهدای بدر.

8-خانه ای که امام حسن و امام حسین علیهما السلام در آن به دنیا آمدند.

9-به سرقت بردن طلا های موجود در زیر گنید خضرا که جرأت تخربیشان را پیدا نکردند.

10-و تمام گنبد و بارگاه های موجود در بقیع اعم از بارگاه چهار امام علیهم السلام و دختران پیامبر و همسران پیامبر و گنبد و بارگاه جمعی دیگر از فرزندان آن حضرت و اصحاب بزرگوار.

11-بیت الاحزان ، جایی در بقیع که حضرت علی علیه اسلام برای حضرت زهرا سلام الله علیها، برای سوگواری و گریه بر پدر بزرگوارشان ساخته بود.

12-سوزاندن کتابخانه مهم مکه و مدینه که در آن ها حدود 60000 (شصت هزار)کتاب کم یاب و 40000 (چهل هزار) نسخه خطی با ارزش و کم نظیر وجود داشت...(26)

مرحوم سید محسن امین نیز با اشاره به این ویرانی هایی که وهابیون آل سعود در مکه و مدینه انجام داده اند، اضافه می کند: آل سعود وقتی وارد جده شدند، گنبد و قبر حوا را خراب کردند و در طائف نیز باعث تخریب گنبد و بارگاه های موجود در آنجا شدند. آنان هیچ قبر و ضریحی را استثنا نکرده اند؛ بلکه قبر پیامبر از آن جهت که بیشتر مورد علاقه مردم است از دیدگاه آن ها و از نظر دلایل واهی وهابیان برای تخریب اولویت داشت، و اگر ترس و هراسی نداشتند حتما آن را نیز ویران می کردند  از جمله تخریب های  آن ها : ویران ساختن گنبد مرقد عبد الله پدر گرامی رسول خدا (ص)و آمنه مادر ارجمند آن حضرت است. ویران کردن قبر اسماعیل فزرند امام صادق و قبر مالک و. ... به طور خلاصه تمام مزارات مدینه و مکه و اطراف آن را خراب نمودند.(27)

وی اضافه می کند وهابیان در سال 1221 ه.ق وقتی به مدینه وارد شدند، اموال و جواهرات حرم پیغمبر اکرم که بسیار قیمتی بود، چهار شمعدان از زمرد و یکصد شمشیر از طلای خالص مُذَّهب و از الماس و یاقوت بر آن ها زینت داده شده بود و بر آنها نام خلفا و سلاطین که آن ها را اهدا  نموده بودند نوشته شده بود، غارت نمودند. و همچنین مردم را از زیارت قبر پیامبر  باز داشتند.(28)

عکس العمل ها

با انتشار خبر تخریب ابنیه بقیع به خصوص آثار قبور پیشوایان معصوم مدفون در آن قبرستان، افکار عمومی به شدت تحت تاثیر قرار گرفت و مسلمانان به ویژه شیعیان از خود واکنش های شدیدی نشان دادند، به گونه ای که رئیس الوزراء در ایران مجبور شد روز شانزدهم صفر را عزای عمومی اعلام کند.

به دنبال این اعلام، روز شنبه 16 صفر (15 شهریور) تعطیل عمومی شد و از طرف دسته جات تهران مراسم سوگواری و عزاداری به عمل آمد  و طبق دعوتی که به عمل  آمده بود در همان روز علما در مسجد سلطانی اجتماع نمودند، و  در آن جا به عزاداری پرداختند(29) و نفرت و انزجار خود را نسبت به اعمال شنیع وهابیون و آل سعود که مسبب تخریب قبور ائمه بزرگوار در بقیع بودند اعلام نمودند.

مرحوم مدرس در مجلس سخنرانی کرد و خواستار تشکیل کمیسیون ویژه ای برای  پیگیری شد. (30)

مسلمانان مناطق دیگر نیز، انزجار خود را از این عمل ننگین به تهران اعلام کردند. مردم قفقاز، آذربایجان، ترکمنستان ، قزاقستان، تاتارستان، مسلمانان ترکیه ،افغانستان ، و مسلمانان چین و مغولستان و هندوستان، و... اعلام نمودند که چون مکه معظمه و مدینه منوره با یادگارهای مقدس خود، متعلق به تمام مسلمین می باشد، پس باید تمام دولت ها و مردم مسلمان بر حفظ و حراست این اماکن مقدس بکوشند.(31)

پی نوشت‌ها:

1مجمع البحرین، ج4 ،ص 301 « والبقیع من الارض المکان المتسع قیل و لا یسمّی بقیعا الا و فیه شجر او اصولها و منه «بقیع الغرقد»

2 لسان العرب ابن منظوز ،ج8 ،ض 18 ، معجم البلدان ، ج1 ، ص 473

3 مواهب الجلیل ، الحطاب الرعینی، ج 7 ، ص 607  قال الخلیل: البقیع کل موضع من الارض فیه شجر شتی

4 مدینه منوره، صالح لمعی مصطفی ، ترجمه صدیقه و سمقی ، ص 16

5 همان

6همان ،ص 20 و 21

7همان ، ص 25 و26

8همان ص 45

9 ر.ک آثار اسلامی مکه و مدینه ، رسول جعفریان ، ص 351 به نقل از وفاء الوفاء سمهودی، ج 1 ، ص 722

10 ر.ک تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره ، اصغر قائدان، ص 315و319

11 الروحاء یعنی جایگاه انبساط و جایگاه باز

12 همان

13 آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان ، ص 342

14 وفاء الوفاء ج 3 ص 888 می نویسد این دو گورستان با مرور زمان متروک و آثار آن از بین رفته است.

15ره توشه حج ، جمعی از نویسندگان ، ج 1 ص 263

16فاطمه بنت اسد در سال چهارم و بنا به قولی در سال ششم هجرت واقع شده است

17 ر.ک ره توشه حج ،ج1 ص 263و267 ، البته نقل های دیگری هم هست که می گوید: فاطمه بنت اسد در نزدیکی قبر سعد بن معاذ و ابو سعید خدری می باشد (آثار اسلامی مکه و مدینه ص 345)

18 تاریخ مکه و مدینه ج1 ص 127

19 عمده الاخبار ص153

20اخبار مدینه الرسول،ص152

21 صحیح مسلم ج4 ص 140 ، سنن نسانی ج4 ص 91 تاریخ مدینه ،ج2 ص 192

22 السنن الکبری ، البیهقی، ج4 ص 79

23 المجموع فی شرح المهذب ، محیی  الدین بن نووی، ج5 ص 309

24 کافی ،ج2 ، ص 559

25 وسایل اشیعه،ج2 ، ص 879

26 ر.ک النص والاجتهاد ، سید شرف الدین ،صص 302و303

27کشف الارتیاب ، علامه سید محسن امین عاملی ، ص 55

28 ادیان و مذاهب جهان، سید صادق بنی حسینی، ج 1 ض 428  از کشف الارتیاب ،ص144 و 36

29 ر.ک ماهنامه میقات حج پاییز 1382  شماره 45 مقاله سید علی قاضی عسکر ،ص116 به نقل از مدرس قهرمان آزادی ج 2 ص 682

30 همان

31 همان

منبع: سایت سازمان تبلیغات اسلامی